طلوع بشریت
شانلی‌اورفا - حران - گوبکلی‌تپه - قاراخان‌تپه - نوالی چوری
شانلی‌اورفا با قدمت 12 هزار ساله، که به عقیده برخی‌ها همان شهر باستانی اور کلده (اور کلدیس) است، با افتخار وامدار کلیه تمدن‌های کهن منطقه است.
سکونتگاه‌های نوسنگی نوالی چوری و تپه‌های باستانی لیدر هویوک، گره ویریکه و حسک هویوک، اثبات قدمت آن است که به 8500 سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.
شانلی‌اورفا برای پیروان سه دین آسمانی یهودی، مسیحی و اسلام، مکانی مقدس است. در کتاب مقدس عهد عتیق آمده است که حضرت ابراهیم، "پدر سه دین توحیدی" در شهر اور کلده متولد شده و به همراه خانواده‌اش به حران، "غار مخپلا" مهاجرت کرد.
در هزاره دوم قبل از میلاد، سرزمین‌های شانلی‌اورفا، میزبان یکی از شهرهای ایالت هوریانی‌ها بود. برخی‌ها بر این باورند که ابراهیم در غاری در نزدیکی مکانی که امروزه مسجد مولود خلیل نامیده می‌شود، به دنیا آمده است. این محوطه و غار، مکانی مقدس به شمار می‌روند.
گوبلکی‌تپه
قبل از ظهور ادیان بزرگ توحیدی، قبل از وجود خدایان یونان، قبل از مصر باستان، قبل از هیتی‌ها، مکانی وجود داشت که اولین مکان مقدس شناخته شده بود: گوبکلی‌تپه، اولین معبد و زیارتگاه شناخته شده جهان در ترکیه واقع است.
گوبکلی‌تپه در حاشیه هلال بارور بین‌النهرین علیه، در 12 کیلومتری شمال‌شرقی شانلی‌اورفا در کوههای تک واقع شده است. سنگهای حجاری‌شده عظیم توسط انسانهای ماقبل تاریخ که هنوز ابزار فلزی یا حتی سفال تولید نکرده بودند، به صورت دایره‌وار در گروه‌های 12 ستونی و با قدمت حدود یازده هزار ساله ساخته شده‌اند. گوبکلی‌تپه دهها قرن قبل از اختراع خط و چرخ، 7,100 سال قبل از اهرام مصر و 6,600 سال قبل از استون‌هنج ساخته شده است.
در حالی که گوبکلی‌تپه رمز و راز خود را به عنوان یکی از مهمترین اکتشافات تاریخ باستان‌شناسی حفظ کرده است، در تپه‌های باستانی مجاور آن مانند قاراخان‌تپه و تپه حاربتسوان ستونهای تک‌پارچه‌ای که با نقوش برجسته حیوانات و نمادها تزئین شده‌اند، جلب توجه می‌کند.
قدیمی‌ترین مجسمه به دست آمده از این منطقه، مجسمه‌ای است که در جریان ساختمان‌‌سازی در منطقه یئنی محله اورفا پیدا شده و با نام مرد اورفا یا مجسمه بالیکلی‌گول معروف است و قدمت آن به دوره نوسنگی قبل از سفال برمی‌گردد. چنین تخمین زده می‌شود که بین سالهای 11000 و 9500 قبل از میلاد درست شده باشد. این مجسمه کمی بزرگتر از اندازه واقعی است.
اعتقاد بر این است که نام شهر باستانی حران در کتاب مقدس عهد عتیق ذکر شده است. امروزه حران نه به این خاطر که برای چندین سال مکان زندگی حضرت ابراهیم بوده، بلکه به خاطر خانه‌های غیرمعمول کندوی عسل، معروف است. خرابه‌های قدیمی‌ترین دانشگاه اسلامی، دیوارهای شهر متعلق به قرن 8 میلادی، چهار دروازه و یک ارگ از جمله یافته‌های باستان‌شناسی منطقه هستند.
